Opolska kroszonka (foto: Sandra Murzicz)
„Wielkie dzieła sztuki na małych skorupkach” – tak opolską kroszonkę nazwał w roku 1976 prof. Roman Reinfuss, wybitny polski etnograf, „ojciec” Stowarzyszenia Twórców Ludowych. Żaden inny region nie posiada w swoim dziedzictwie kulturowym tak niepowtarzalnych, misternych jaj wielkanocnych jak nasze – opolskie „krousonki”. Właśnie tak niezmiennie, tradycyjnie Ślązacy z mojej rodzinnej wioski i najbliższych okolic nazywają przygotowane na Lany Poniedziałek wydroupane jajca: krousonki.
Dzisiaj, gdy w każdej gminie, szkole, domu kultury odbywają się masowo konkursy kroszonkarskie, gdy dzięki popularyzatorskiej misji pokoleń twórczyń (i twórców) ludowych opolskie jajo „poszło w świat”, a co jedno piękniejsze, misterniejsze i nie sposób wybrać ideału – warto przypomnieć osobę, która dla wypracowania właśnie tego kunsztownego wzoru zrobiła krok pierwszy – ten nazywany potocznie „milowym”.
W ciągu swojego życia wykonał ponad 8.500 kroszonek, każdą z innym ornamentem. Jerzy Lipka wypracował typowe, powielane później masowo wzory kwiatów, szlaczków, to on jest pierwszym autorem setek wierszyków wyrytych na opolskich kroszonkach. Eksperymentował z farbowaniem jaj naturalnymi barwnikami: ozimina, liście cebuli, szyszki olchy, kora dębu… aż do stworzenia receptur idealnych, zarówno w zakresie technologii produkcji, jak i przechowywania barwników. To on wprowadził na Opolszczyznę jajko strusie, na którym wydrapał pierwszą kroszonkę: debiut odbył się na farmie strusi w niemieckim Hambach.
Ale co najważniejsze: To panu Jerzemu Opolszczyzna zawdzięcza mistrzowski, delikatny jak pajęczynka ryt, tak bardzo charakterystyczny dla marki „kroszonka opolska”. Bowiem właśnie ten skromny ślusarz z Obrowca wymyślił i w latach 1951-1976 stopniowo udoskonalał narzędzia do skrobania jajek tak mozolnie i uparcie, aż wreszcie skonstruował idealny do tego celu nożyk ze stalowym ostrzem, którym posługują się twórcy ludowi na Opolszczyźnie. Oczywiście, po kolejnych etapach „udoskonaleń” nie jest to już ten Lipkowy pierwotyp zapewne, ale nie licytujemy w tym miejscu, czyj nożyk najlepszy, zgodnie z anegdotycznym wywodem, co było pierwsze: jajko czy kura… Zależy nam na pamięci o człowieku, który postawił drogowskaz. Ten z pozoru banalny wynalazek ma cztery ostrza, dzięki którym można wykonywać jednym narzędziem linie o różnych grubościach rytu. Po wielu eksperymentach pan Jerzy zdecydował, że najlepszym materiałem do produkcji noży rytowniczych jest stal narzędziowa o symbolu S 18 i S 20, którą należy stosownie długo hartować. Wszystkie swoje wynalazki Lipka przekazywał do Muzeum Śląska Opolskiego, by jako wzór służyły pokoleniom. Wcześniej jajka skrobało się „gnypem” – nożem szewskim, brzytwą, żyletką, nożyczkami. Wzory były większe, toporne, bardziej „ludowe”. Wytworzenie nożyka – „skrobouka”, spowodowało że opolska kroszonka z epoki ludowego, obrzędowego „prymitywizmu” wprowadzona została „na salony”, w obszar designu, który dziś zachwyca już nie tylko w Polsce, ale na całym świecie.
Jerzy Lipka (foto: archiwum Urzędu Miejskiego w Gogolinie)
Jerzy Lipka zadebiutował jako twórca ludowy w 1968 roku na konkursie kroszonkarskim w Oleśnie. Brał udział w 36 konkursach regionalnych, zdobywając zawsze, czyli 36 razy I miejsce.
Ukoronowaniem jego twórczej pracy była wydana w 2005 roku książka „O jajku prawie wszystko, czyli o wielkim dziele sztuki na małej skorupce” (Wydawnictwo Nowik). Ta książka jest elementarzem opolskiego kroszonkarstwa. Warto przy tej okazji dodać, że pierwszą koronę żniwną o bardzo popularnym dzisiaj splocie ażurowym także wykonał Jerzy Lipka w roku 1961.
2006: Promocja z jajem po raz pierwszy
Każdy region ma swoje popisowe produkty, charakterystyczne i niepowtarzalne. Odkąd sięgam pamięcią, jeśli chcemy być oryginalni, bardzo często właśnie opolską kroszonkę czy malowaną porcelanę kupujemy w prezencie, jadąc gdzieś daleko w świat. Bo są to rzeczywiście dzieła sztuki, a wykonane przez nas samych, przez rodzimych, domorosłych artystów z sąsiedztwa, ofiarowane od serca. Z tego przekonania powstał w roku 2006 pomysł, żeby właśnie wokół kroszonki zbudować kampanię promocyjną regionu na świecie. Na 40. Międzynarodowych Targach Turystycznych ITB w Berlinie województwo opolskie zaprezentowało się pod hasłem „Piękno i tradycja”, które to hasło stworzyłam wówczas na zlecenie urzędu marszałkowskiego. Najpiękniejsza Polka, Malwina Ratajczak – Miss Polonia 2005, z szarfą, w koronie, ubrana w ludowy strój, przez kilka dni malowała 2-metrowe, betonowe jajo, przywiezione do Berlina z Górażdży. Hasło powstało ze skojarzenia pradawnej opolskiej tradycji pisankarskiej z tradycją górażdżańską. Po pierwsze: Na opolskim Ostrówku, w miejscu piastowskiego grodu, archeologowie wydobyli najstarsze pisanki, zachowane na terenie dzisiejszej Polski: jaja z gliny i kamienia wapiennego, oblane woskiem pszczelim (zabytki znajdują się na stałej wystawie w Muzeum Śląska Opolskiego). Drugi argument o sile tradycji i hasłowego skojarzenia: Opolskie to kolebka europejskiego przemysłu cementowo-wapienniczego. Po trzecie: Z okolic cementowego zagłębia pochodzi Miss Polonia 2005. Malwina rozdawała autografy na małych betonowych jajkach, których cementownia wyprodukowała z okazji ITB setki. W ten sposób piękna dziewczyna z Krapkowic przyciągała uwagę przechodzących przez pawilon polski. Pytali, co to za region, jakie mamy hotele, drogi, zabytki, atrakcje agroturystyczne czy kulturalne. Prezes Górażdże Beton Maciej Marciniak, ubrany z górniczy strój opowiadał o tradycji cementowo-wapienniczej okolic Opola. Twórczynie ludowe drapały kroszonki, gromadząc przy stoisku setki zaciekawionych turystów z całego świata. Prezentowaliśmy miody z Maciejowa, bo data 40. targów ITB zbiegła się ze światowymi obchodami Roku Dzierżonowskiego.
Po zakończeniu ITB pisanka została przekazana na rok Domowi Polskiemu „Polonicum” przy Potsdamer Platz w Berlinie, potem wróciła do Opola i odtąd zdobi otoczenie Muzeum Wsi Opolskiej.
Opolska kroszonka i Miss Polonia Malwina Ratajczak na 40. edycji ITB w Berlinie (foto: Mariusz Przygoda)
Koncepcję pierwszej promocji „Kroszonki Opolskiej”, zorganizowanej na tak dużą skalę, z udziałem Miss Polonia, opracował opolski fotografik Mariusz Przygoda, a stoisko przygotowane było dzięki „zgraniu” logistyki i finansów urzędu marszałkowskiego, miast Opola, Gogolina i Górażdże Beton. Za ten swoisty „sojusz umysłów” byłam wówczas odpowiedzialna jako współtwórca tego eventu na prośbę wicemarszałek województwa Ewy Rurynkiewicz. W naszym zamyśle betonowa pisanka miała odtąd promować Opolskie nie tylko na targach. Zaproponowałam urzędowi marszałkowskiemu, burmistrzowi Gogolina i oddziałowi opolskiemu Regionalnej Dyrekcji Dróg i Autostrad, że powinna się pojawić na rondach miast, kojarzonych z tradycją kroszonkarską i na MOP-ach przy autostradzie – jako symbol, charakterystyczny znak, że oto wjechaliśmy na Opolszczyznę. Wówczas nie było jednak dostatecznej woli ani środków finansowych, aby ten pomysł został zrealizowany. Także kwestia odpowiedzialności za ustawienie tego elementu małej architektury i za późniejszą konserwację jaja stanowiła problem zasadniczy w odpowiedzi na NIE. W kolejnych latach betonowa „Kroszonka Opolska” wędrowała w kopiach wyprodukowanych w Górażdżach po regionie, kraju i Europie.
Promowała Opolskie na największych światowych targach rolniczych, spożywczych i ogrodniczych Gruene Woche w Berlinie, ozdobiła m.in. Gogolin, Kamień Śląski, pojechała do niemieckiego partnera Opola – Ingolstadt, a pomalowaną w kaszubskie wzory zamówiło miasto Wejherowo. Tam, już od kilkunastu lat, przed ratuszem, górażdżańskie jajo jest wystawiane jako największa ozdoba świąteczna. Miasto produkuje promocyjne widokówki z życzeniami, turyści pstrykają komórkami zdjęcia i rozsyłają w świat. Kroszonki opolskie w 2008 roku zawieźliśmy w prezencie jako delegacja dziennikarzy Stowarzyszenia Polskich Mediów do Pekinu. Zdobią witryny redakcji „China Radio International”.
2010: Kroszonka – gigant dla stolicy
W roku 2010, z inicjatywy prezesa Stowarzyszenia Polskich Mediów, Górażdże Beton wykonały największą polską kroszonkę, ważącą 660 kg i mierzącą 3,5 metry wysokości: tego rekordu jeszcze dotąd w Polsce nikt nie pobił. Była ona jedną z głównych atrakcji Jarmarku Wielkanocnego Warszawie, w dzielnicy Praga Północ. Dzięki zaangażowaniu Departamentu Współpracy z Zagranicą i Promocji Regionu Urzędu Marszałkowskiego w Opolu pisanka po przewiezieniu do Warszawy została na miejscu pomalowana w tradycyjne opolskie wzory przez „Szwarne Dziołchy”, które też zaprezentowały tradycyjny repertuar śląskich pieśni a Orkiestra Dęta Górażdże Cement SA przygrywała całej imprezie. Prezes SPM Marek Traczyk wspomina, że gigantyczna kroszonka cieszyła się zainteresowaniem stołecznych mediów już od momentu jej przyjazdu, zdejmowania, po montaż z udziałem dźwigu. Wielu warszawiaków chciało mieć zdjęcie z tym nietypowym opolskim eksponatem, wręcz ustawiały się kolejki. Władze Warszawy zdecydowały o przeniesieniu kroszonki po wielkanocnym festiwalu do praskiego ZOO i dzięki temu powstała tam nowa ścieżka edukacyjna, która funkcjonuje do dziś…
Opolska kroszonka (foto: Sandra Murzicz)
Z kolei 2-metrowa pisanka, wykonana metodą batiku ze wzorem łezki, pisanej szpilką, zdobi otoczenie Tułowickiego Ośrodka Kultury w okresie Wielkanocy i Święta Opolskiej Pisanki od roku 2016 – według pomysłu dyr. Heleny Wojtasik.
Opolska Kroszonka wraz z Opolską Pisanką promują nasz region, a my sami o skali tej promocji nie wiemy. Warto byłoby zatem opisać i „sformalizować” tę opolską markę, ale nikomu przez te wszystkie lata spójna koncepcja nie przychodziła do głowy…
2020: Teraz będą jaja!
W roku 2019 dwie „Opolskie Dziouchy” Sandra Murzicz i Agnieszka Okos, przechodząc ulicą Krawiecką w Opolu, zauważyły szyld: „Narodowy Instytut Dziedzictwa”. Weszły i… Z tego trafienia „swój na swego”, czyli na szefową opolskiego oddziału dr Joannę Banik, powstały formalne wnioski o wpis na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Łatwo się pisze o wnioskach, że „powstały”, trudniej się je wypełnia, uzasadnia i skutecznie przeprowadza pomysł od początku do końca. Udało się. Najpierw, 21 sierpnia, minister Piotr Gliński poinformował listownie „Opolskie Dziouchy” o wpisaniu ręcznie malowanej porcelany we wzór opolski na listę NDK. Z kolei 32- stronicowy wniosek o podobny wpis, dotyczący kroszonki, napisały dziewczyny razem z opolskim oddziałem Stowarzyszenia Twórców Ludowych.
Na początku marca 2020 roku opolskie media obiegła głośna „kampania promująca kampanię” wpisania opolskiej kroszonki na listę UNESCO, co było proceduralnym falstartem.
Zabytkowe pisanki odnalezione w wykopaliskach archeologicznych na opolskim Ostrówku (foto: Sławomir Mielnik)
W rzeczywistości taki akt byłby dla regionu ukoronowaniem talentu, pracy, kultywowania tej pięknej opolskiej tradycji przez pokolenia, przez setki, jeśli nie tysiące „twórczyń”, którymi są nasze babcie, mamy, siostry, córki (mężczyzn w tym utalentowanym gronie jest też całkiem sporo). Gdyby nie fakt, że do owego wpisu wniosek nie został złożony… Otóż, o złożeniu formalnego wniosku o wpis na „Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości prowadzoną w oparciu o konwencję UNESCO” – bo tak prawidłowo brzmi nazwa projektu, zadecydować może, zgodnie z procedurą, jedynie Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w ścisłym porozumieniu z depozytariuszami i autorami wniosku o wpis „kroszonkarstwa opolskiego” na Listę krajowego dziedzictwa niematerialnego z roku 2019, czyli z „Opolskimi Dziouchami” i Stowarzyszeniem Twórców Ludowych. Jak mówi Sandra Murzicz, inicjatorka i współautorka tamtego pierwotnego projektu, takiej inicjatywy jeszcze nie ma… poza marcową konferencją w Muzeum Wsi Opolskiej, na którą „Opolskie Dziouchy” nie zostały zaproszone. Zamiast radosnego, wspólnego święta, wyszedł taki trochę prima aprilis…
Oczywiście, każda forma promocji pomaga w osiągnięciu celu. Jednak w tym przypadku, gdy proceduralnie to nie od nas zależy uhonorowanie opolskiego jaja na światowym podium, trzymajmy się razem, nie twórzmy przedwczesnych, nieprzemyślanych „kampanii dla kampanii”.
Myślę, że ukłonem dla wszystkich osób zajmujących się na Opolszczyźnie ozdabianiem wielkanocnych jaj, może być zaproponowanie ministerstwu aktu wpisania na listę nie tylko kroszonki, ale także pisanki. W podziękowaniu dla wszystkich rodzimych twórców, którzy jajka wielkanocne „skroubają”, „die Eier kratzen”, woskiem piszą… Bo choć nadal nie wiadomo, czy pierwsze było u nas jajco czy kura, to z całą pewnością, zanim w naszym piastowskim grodzie wydrapali kroszonkę, czyli dopiero w XIX wieku, pierwszym dziełem naszych przodków a zarazem naszym kulturowym dziedzictwem była i jest… słowiańska pisanka.
Teresa Kudyba